
جستجوی سریع در اینترنت برای فولاد داماسکوس یا فولاد دمشقی نشان میدهد که هزاران شمشیر برای خرید در دسترس هستند که ادعا میکنند از این فلز مرموز ساخته شدهاند. تقریباً هر یک از آنها توسط «جوشکاری الگو» (pattern welding) ساخته میشوند - این یک تکنیک آهنگری است که در اروپا در عصر آهن اختراع شد و شامل تا شدن و پیچاندن گریدهای مختلف فولاد با هم برای تولید الگوی کنتراستی از فولاد کربن بالا و پایین است. فولاد دمشق واقعی کاملاً متفاوت است - اگرچه میتواند به ظاهر شبیه فولاد جوشکاری الگو باشد، اما الگوهای مارپیچی دارد که اغلب به عنوان «سیلک آبیاریشده» توصیف میشوند. شمشیرهای ساخته شده از این فلز به شکلی افسانهای موثر بودند و کیفیت خارقالعادهی آنها یک اسطورهی چندصد ساله را بارور کردند. ریشههای آن نه در اروپای عصر تاریک بلکه در آسیای جنوبی است، با یک فولاد استادانه به نام «اوتسا» - که امروزه به عنوان «ووتز» شناخته میشود.
در حالی که ما منابع پرشماری از شواهد باستانشناسی، متنی و تجربی برای روشهای تولید آهن و فولاد در اروپای غربی در اختیار داریم، هنگامی که روشهای تولید و ریشههای فولاد دمشق را بازسازی میکنیم، با کمبود منابع، شواهد باستانشناسی ناپیوسته و تأیید تجربی نادر روبرو هستیم. این به دلیل میراث امپراتوریهای غربی در آسیای جنوبی است، جایی که روشهای سنتی و شواهد متنی توسط استعمار غربی کمارزش و (در برخی موارد کاملاً از بین رفته) شدهاند. اما تحلیلهای مدرن - اغلب توسط آکادمیسینهای آسیای جنوبی رهبری میشوند - تلاش کردهاند اهمیت متالورژی تاریخی هند و سریلانکا را دوباره زنده کنند. در واقع، همانطور که افسانهی «فولاد داماسکوس» نشان میدهد، اهمیت آن به کل دنیا گسترش پیدا کرده است.
فولاد ووتز: داماسکوس حقیقی
با ظهور تحقیقات علمی سیستماتیک و علم متالورژی در دوران روشنگری، در اواخر قرن 18، دانشمندان شروع به مطالعهی نوعی از فولاد منحصر به فرد از شبه قاره هند و سریلانکا کردند. در سال 1794، یک پزشک بریتانیایی به نام هلنوس اسکات، که برای کمپانی هند شرقی بریتانیا در بمبئی (اکنون مومبای) خدمت میکرد، به سر جوزف بانکز، رئیس انجمن سلطنتی در لندن، نامهای نوشت و فولاد محلی ساخته شدهای که او آن را «ووتز» نامید را توصیف کرد. این کلمه احتمالاً ترجمهی نادرست اسکات از کلمهی سانسکریت «اوتسا» بود، که به نوعی از فولاد پالایش شده و فلزکاری شده به نام «اوکو» سرچشمه گرفته است. سرانجام، اسکات بیش از 200 پوند از این فلز را برای مطالعه به بانکز فرستاد، و انجمن سلطنتی بسیار تحت تأثیر آن قرار گرفت. جیمز استودارت، سازندهی ابزار پزشکی، آزمایشهای بسیاری با «ووتز» انجام داد و ابزارهایی ظریف و کارافزارهایی جالب از آن ساخت. او حتی کلمهی «اوتسا» را بر کارت بازرگانی شخصی خود قرار داد - اما متاسفانه، ترجمهی نادرست اسکات در جهان غربی ماندگار و تبدیل به غلطی مصطلح شد.

ریشههای باستانی
اما منشأ فولاد داماسکوس بسیار جدیدتر از قرن هجدهم است. این فولاد «ووتز» است که باستانشناسان و متالورژیستهای مدرن فکر میکنند فولاد افسانهای «داماسکوس» از دوران قرون وسطی است - و تاریخ آن به گذشتههای دور بازمیگردد.
پردازش آهن در هند از حدود 1000 سال قبل از میلاد مسیح آغاز شد - حفاریها در هالور در کارناتاکا سرنیزههای آهنی از این دوره را کشف کردهاند. اعتقادها بر این است که تولید فولاد پالایش شده که از حدود 300 قبل از میلاد مسیح آغاز شده، با شواهد احتمالی در سایت پردازش فلزات آهنی در کودومانال در تامیل نادو کشف شده است. شواهد تاریخی دیگری نیز وجود دارد: پس از نبرد هیداسپس در 325 قبل از میلاد مسیح، اسکندر کبیر از پادشاه هندی پوروس خواست که اجازهی خرید 100 تالنت فولاد هندی را به او بدهد. به عنوان یک ژست سخاوتمندانه، پادشاه آنها را به اسکندر داد. آیا این یک نمونه اولیه از فولاد پالایش شده هندی بود که در منطقه مشهور بود؟
فولاد هندی نقش ویژهی خود را در طول دورهی کلاسیک حفظ کرد. رومیان آن را «آهن سریک» نامیدند و مقادیر کمی از آن را به اروپای غربی در طول دورهی رومیان وارد کردند. تا سال 400 پس از میلاد، ساخت فولاد در آسیای جنوبی به یک هنر زیبا تبدیل شده بود: ستون آهنی دهلی، که در این دوره ساخته شد، گواهی شگفتانگیز بر مهارتهای متالورژیکی آهنگران هندی قرون وسطی است. سازندگان آن به وضوح میدانستند که محتوای فسفر بالا در آهن به آن خواص ضدزنگ بسیار موثر میدهد، و آهنگری بیش از سه تن از گل آهن به هم یک نمایش آشکار از تسلط چاندراگوپتا دوم بر خود زمین است.

تیغهی عربی
مکان اصلی که اروپاییهای غربی با فولاد دمشقی و منشأ وضعیت افسانهای آن مواجه شدند، خاورمیانه است. کلمهی «دمشق» به وضوح با شهر دمشق سوری مرتبط است: دانشمندان درباره اینکه آیا این فقط یک نامگذاری مستقیم از نام شهر است یا اینکه از طریق پارچه دَمَسک عربی میآید، که الگوهای موجدار آن به الگوهای فولاد ووتز شباهت دارد، بحث میکنند. یک شمشیر ساخته شده از فولاد ووتز در دستان یک آهنگر ماهر، از هر چیزی که با فناوری اروپای غربی قبل از دوره مدرن اولیه تولید میشد، کیفیتی بهتر داشت: آنها میتوانستند شمشیرهای نامرغوب را خراش دهند، شکاف ایجاد کنند یا حتی بشکنند، و گفته میشد که میتوانند پارچه ابریشمی را راحتتر از چیزی که تصور میکنید برش دهند.
ادبیات عربی در دوران ابتدایی خود، به خصوص در شعر، دربارهی ارزش و قدرت شمشیرهای ساخته شده از فولاد هندی وارداتی صحبت میکند، و دانشمندان اسلامی مانند ابوریحان بیرونی که دانشمندی ایرانی و یک بحرالعلوم بود، دربارهی کار فلزی فولاد دمشقی بهطور گسترده نوشتهاند. فرهنگهای اسکاندیناوی در قرن نهم، که در بیانی بهتر بهعنوان وایکینگها شناخته میشوند، اولین کسانی بودند که تجارت مدیترانهای و اروپای شرقی را با جهان اسلام برقرار کردند، و امکان گستردهای وجود دارد که افسانههای ساگا دربارهی شمشیرهای فوقالعاده تیز و شکستناپذیر تحت تأثیر ملاقاتهایشان با فولاد دمشقی شکل گرفته باشد.
و اما فولاد داماسکوس چگونه تولید میشود؟ برای درک شخصیت منحصر به فرد و ریشههای فولاد دمشقی، ما باید به فرآیندهای تولید فولاد در جهان قرون وسطی نگاه کنیم - و اینکه چگونه آنها بین شبه قاره هند و اروپا متفاوت بودند.

کورهی آهن و بوتهی آهنگری
پیش از ظهور کورههای هوای فشرده در قرن 13، بیشتر فولاد اروپای غربی قرون وسطی در کورههای گلولهای تولید میشد. این کورهها ساخته شده از خاک رس و مخروطی شکل بودند که بین سه تا شش فوت ارتفاع داشتند و با زغال چوب و سنگ آهن خرد شده پر میشدند. آنها به اندازه کافی داغ نمیشدند تا آهن را ذوب کنند، بلکه اکسیژن را از اکسید آهن خارج میکردند تا یک توده جامد آهن مخلوط با زباله (محصولات زائد) به نام «گلوله» به دست آورند، معمولاً به اندازه یک توپ فوتبال. این گلوله سپس با گرم کردن مجدد و زدودن زباله از آن با چکشهای مخصوص، به آهن تقریباً خالص تبدیل میشد. اگرچه امکان ایجاد فولاد «طبیعی» مستقیماً از کوره گلولهای وجود داشت، اما این شرایط دقیقی را میطلبید که بسیار دشوار بود - بنابراین آهن کوره گلولهای باید برای ساخت فولاد کربوریزه میشد: کربن به آن اضافه میشد، یا با کار کردن آن در یک کوره آهنگری زغالی برای مدت طولانی، یا از طریق تکنیکهایی مانند سخت کردن سطح.
پس از سال 1250میلادی، تولید آهن در کورههای گلولهای به تدریج توسط کورههای هوای فشرده جایگزین شد. کورههای هوای فشرده در واقع کورههای گلولهای بزرگتر بودند، اغلب چند طبقه ارتفاع داشتند و با دمهای آبفشار تغذیه میشدند تا هوا را به داخل کوره بدمند. این کورهها میتوانستند دماهای بسیار داغتری تولید کنند - به اندازه کافی داغ برای مایع کردن آهن. این به معنی آن بود که آهن میتوانست در قالبها برای ساخت توپ ریخته شود، اما آهن حاصل شده شکننده و سخت بود. این آهن دارای کربن بیش از حد برای زره یا اسلحه بود و بنابراین باید از طریق یک سری فرآیندهای صنعتی جدید کربوریزهزدایی میشد.

بوتهی آهنگری شرقی
پژوهشهای مدرن توافق دارند که احتمالاً روشهای تولید فولاد در آسیای جنوبی از روش کربوریزه کردن رادیکال و متفاوتی استفاده میکرد: روش فولاد پالایش شده. این تکنیک شامل پر کردن یک ظرف بسته، به نام کروسیبل، با آهن و یک منبع کربن، و سپس افزایش دما به یک درجه بسیار بالا است. وقتی دما به اندازه کافی بالا میرود تا آهن را کاملاً مایع کند، محیط بسته بدون اکسیژن به این معنی است که کربن به جای اینکه به صورت دی اکسید کربن و مونوکسید کربن از بین برود، در عوض در سراسر آهن پخش میشود و یک آلیاژ آهن-کربن با دمای بسیار بالا ایجاد میکند. ساعتساز انگلیسی بنجامین هانتسمن در سال 1740میلادی در شفیلد، انگلستان، یک تکنیک کروسیبل برای ساخت فولاد کربن بالا اختراع کرد - اما باستانشناسی مدرن منشأ ساخت فولاد دمشق در آسیای جنوبی را به دوران نخستین هزاره قبل از میلاد مسیح بازمیگرداند.
همهی فولادهای کورهای، دمشقی یا فولاد ووتز نبودند. بسیاری از تکنیکهای فولاد کورهای آسیای جنوبی و خاورمیانه به فولادهایی میانجامند که دارای الگوی «سیلک آبیاریشده» در فولاد نیستند - بسیاری از آنها تحت بازرسی چشمی از فولادهای کورهای دیگر قابل تشخیص نیستند (اگرچه عملکرد و مشخصات جزئی آنها به شدت متفاوت است). بنابراین، حداقل امکان دارد که مقدار فولاد کورهای تولید شده در هند که به اروپای غربی راه یافت، به شدت دست کم گرفته شده باشد.

قالب ساختن یا قالب نساختن؟
بحث زیادی درباره این وجود دارد که آیا تکنیکهای کورهای جنوب آسیا به مادهای میرسید که به آهن ریختهگری سفید نزدیک بود (7-3٪ کربن؛ بسیار سخت اما شکننده، نامناسب برای زره و اسلحه)، یا اینکه محصول شبیه به فولاد هیپروتوئید کربن بالا (2-1.5٪ کربن؛ شکلپذیر، شبه ارتجاعی، ایدهآل برای آهنگری اسلحه و زره). با این حال، تحقیقات باستانشناسی در سال 1997در روستای مل-سیرووالور در ایالت تامیل نادو هند مدرن، تحت رهبری دکتر شارادا اسرینیواسان از مؤسسه ملی مطالعات پیشرفته هند، تکههای کوره و زباله آهنگری فلز را کشف کرد که حاوی قطرات ریز کربن فولاد هیپروتوئید با کیفیت بالا بود - دقیقا همان مادهای که ما ممکن است آن را «فولاد دمشق» در نظر بگیریم.
یک میراث استعمارگرانه
تولید فولاد کورهای در هند و سریلانکا به دلیل فقدان شواهد مکتوب کافی، بسیار ناامیدکننده است. بیشتر اسناد به شکل مستقیم از مسافران خارجی به دست آمده است. ژان-باپتیست تاوارنی، یک تاجر جواهر فرانسوی در قرن هفدهم، تولید فولاد کورهای در مادرس را توصیف میکند که در فرم «دکمهها» به اندازه یک سکه تولید میشد. حتی اسکیسهایی از کورههای فولاد کورهای محلی توسط فرانسیس بوکانان در طول بررسی جنوب هند در سال 1807 برای کمپانی هند شرقی بریتانیا کشیده شده است.

روش بوتهی آهنگری
تکنیک کلی که میتوان از منابع و شواهد باستانشناسی از سایتهای متالورژی مانند کناسامودرام و گاتیهوساهالی استنباط کرد، شامل ساخت کورههای سرامیکی مخروطی است که سپس با لایههای متناوب آهن و مواد گیاهی (ساقهها و برگها) پر میشوند، در حالی که هنوز مرطوب و نسوختهاند. بر اساس اسکیسهای بوکانان در سال 1807، حدود پانزده عدد از این کورهها سپس در یک چاه قرار میگرفتند و با خاکستر پوشانده میشدند تا یک کوره تشکیل دهند. کوره با یک دم راهاندازی میشد که در اسکیس بوکانان از پوست بز ساخته شده بود و بهطور هوشمندانه از کوره توسط یک دیوار آتشنشانی منفذدار جدا میشد. ساختار این کورهها به گونهای بود که میتوانستند دمای بیش از 1300درجه سانتیگراد / 2400 درجه فارنهایت را برای ذوب کامل آهن به دست آورند، در حالی که همچنان در اکسیژن بسیار کم باقی میماندند - بنابراین کربن را در نسبت دقیق در داخل کوره حفظ میکردند.
خونسرد باش و عجله نکن!
تولید فولاد ووتز یک فرایند بسیار آرام بود. در حالی که دانشمندان مدرن مانند جی. دی. ورهوون موفق به تولید فولاد کربن بالای هیپروتوئید کورهای شدهاند که از نظر متالوگرافی شبیه به فولاد ووتز باستانی است، آنها این کار را در شرایط آزمایشگاهی با استفاده از روشهای متالورژی مدرن انجام دادهاند. یک کورهی ووتز مانند آنکه بوکانان کشیده است، احتمالاً باید در دمای حدود 1300درجه سانتیگراد / 2400 درجه فارنهایت برای حدود پنج تا هفت روز نگه داشته شود. بهطور بحرانی، آهنگران میدانستند که اجازه دهند کورههای حاوی ووتز بهطور بسیار کند خنک شوند، در طول دورهای از روزها به جای اینکه آنها را در مدت کوتاهی خنک کنند.
در تولید فولاد غربی، معمولاً فولاد داغ در آب یا روغن خنک میشود، که باعث خنک شدن سریع و تشکیل کریستالهای مارتنزیت میشود. اما متالورژیستهای آسیای جنوبی به این نتیجه رسیده بودند که خنک کردن آهسته اجازه میدهد تا ساختار کریستالی خاصی تشکیل شود که جادوی واقعی فولاد داماسکوس است. این ساختار کریستالی به فولاد ووتز درجه بالایی از سختی، انعطافپذیری و الاستیسیته میدهد که فقط با فرآیندهای متالورژی علمی پیشرفته در عصر مدرن قابل مقایسه است. این اثر انگشت منحصر به فرد است که به عنوان الگوی «سیلک آبیاریشده» در تیغههای خاورمیانهای دیده میشود که ذهن غربیها در قرون وسطی و اوایل دوره مدرن را به خود جلب کرده بود.

صنعتگرایی هندی
این فرایند تولید فولاد ووتز در آسیای جنوبی نشاندهنده یک منظره صنعتی پیشرفته در این منطقه است که حداقل به همان اندازه پیچیده بود که تولید فولاد در غرب در اوایل دوره مدرن بود. این تولید از سال 1000 میلادی یا حتی قبل از آن وجود داشت. به عنوان مثال، یک سایت بزرگ تولید فولاد در فاصله 70 کیلومتری از کورهای در مل-سیرووالور وجود دارد. تاوارنی محاسبه میکند که در زمان نوشتن کتابش در دهه 1650 میلادی، هر فولاد ووتزِ صادر شده از مناطق تولید فولاد در جنوب هند حدود 20٬000 پوند وزن داشت - و دهها بار در سال انتقال داده میشد. این مقدار عظیم فولاد با کیفیت بالا برای یک فرایند تولید قبل از ظهور سیستم کارخانهای یا حتی کار مزدوری است. بخش قابل توجهی از این مقدار فولاد باید به خاورمیانه و اروپای غربی راه یافته باشد، که باعث علاقهی دائمی به این فلز جادویی شد که ما فقط اکنون در قرن 21 شروع به درک اهمیت کامل آن میکنیم.
فولاد داماسکوس یا دمشقی در روزگار ما یک کالای بسیار مطلوب و گران قیمت است. ما میگوییم که نه تنها به دلیل کیفیت خارقالعاده و زیبایی منحصر به فرد آن، بلکه همچنین به دلیل راز و تاریخی که همیشه آن را احاطه کرده است، دیگران را به داشتن یک تکه از آن ترغیب میکند. شما نیز آرزوی داشتن تیغهای ساختهشده از فولاد داماسکوس را در سر میپرورانید؟ ما در کارگاه خود انواعی از تیغههای ساخته شده از فولاد داماسکوس داریم. مانند نمونه زیر:

برای کسب اطلاعات بیشتر دربارهی فولاد داماسکوس، تاریخ و رازهایی که آن را احاطه کرده است، پیشنهاد میکنیم مستند زیر را تماشا کنید: